عوامل و موانع بندگی در اندیشۀ اخلاقی نظامی گنجوی

اخلاق، پدیده­ای است که پیوسته سلامت اجتماع و روابط انسانها را ضامن است و نبود یا کمرنگ شدنِ آن، هر جامعه را به تباهی می­کشاند. در این میان ادبیّات یکی از بهترین زمینه­ها را برای طرح مسائل اخلاقی و موضوعات مربوط به آن، ایجاد می­کند؛ اشعار نظامی نیز یکی از آنهاست. این پژوهش به بررسی سرچشمه­های اخلاق بندگی مرتبط با ادب فارسی، در آثار و اندیشه نظامی پرداخته و عوامل و موانع بندگی را از منظر حکیمِ گنجه جست‌و‌جو کرده است.

حال مسئله این است که اگر بنده­ای بخواهد مسیر کمال را طی کند و دارای اخلاق بندگی خوبی باشد، چه عوامل و موانعی در سر راه او وجود دارد؟ در این پایان­نامه با روش توصیفی- تحلیلی، عوامل تسهیل کننده و شتاب بخش که به حرکت انسان در رسیدن به تقرّب الهی سرعت می­بخشند و یا آنهایی که حرکت انسان را متوقّف و یا کند می­کنند، آمده است. تحقیق حاضر دارای پنج فصل است؛ در فصل اوّل موضوع تبیین شده و ضرورت و اهمّیت آن بررسی شده است. این تحقیق درصدد پاسخگویی به سؤال اصلی تحقیق که شامل مهم­ترین زمینه­های سرعت بخش و تسهیل کننده عبودیّت و موانع بازدارنده یا کندی آور بندگی در آراء اخلاقی نظامی و نیز سؤالات فرعی تحقیق شامل راه­کارهای رسیدن به قرب الهی و راه­های برطرف کردن موانع بندگی در اندیشه اخلاقی نظامی مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل دوم نیز به زندگی و آثار نظامی پرداخته شده است. در فصل سوّم به تعریف اخلاق بندگی، تعریف عبادت و فلسفه آن پرداخته شده است. در فصل چهارم نیز چهارده نوع از عوامل بندگی و دوازده مورد از موانع و آفات آن در اندیشۀ نظامی برشمرده شده و برای هرکدام شواهدی از قرآن، حدیث و ابیاتی از حکیم گنجه، آورده شده است. در فصل پنجم یافته­های تحقیق، تحلیل شد و نتایج زیر به دست آمد:

۱- در صورتی که در اشعار نظامی تحقیقاتی صورت گیرد، تشنگان ادب و علم می­توانند به مضامین بلند اخلاقی دست پیدا کنند. ۲- بندگی و عبادت خداوند، انسان را مُتخلِّق به اخلاق اسلامی می­نماید و نبود یا کمرنگ شدن آن، هرجامعه­ای را به تباهی می­کشاند. برای جلوگیری از فساد اخلاقی در جامعه باید عوامل و موانع بندگی را بخوبی شناخت و در صدد تقویت عوامل و خشکاندن موانع برآمد.

این تحقیق دارای ۸۸ منبع بوده و با بیش از۱۱۸ آیه قرآنی و احادیث نبوی عطرآگین شده است.