سينماي ممنوعه در ايران پس از انقلاب (تحلیل محتوای فيلمهاي دوگانه و ممنوعه)

خطوط قرمز، از ملزومات حکومت است. بنابراين در طول تاريخ نمي­توان حکومتي سراغ کرد که عاري از خطوط قرمز باشد. حتي در مکاتب انديشه­اي که مدعاي آزادي مطلق دارند نيز با ژرفنگري مي­توان خطوط قرمزي را عيان کرد. اين خطوط، ناانديشيدنيهاي هر حکومت، جامعه و حتي تفکر را مشخص مي­کنند. از آنجا که حکومتها ابزار اعمال زور دارند، راهکارهايي براي جلوگيري از بيان ناانديشيدنيها و در صورت بيان، مجازاتهايي براي جلوگيري از تکرار پيشبيني مي­کنند. در ميان حکومتها نيز مراتبي از سختگيري در تعيين حدود ناانديشيدنيها به چشم مي­خورد. از بين انواع مختلف حکومتهاي موجود، دايره انديشيدنيها در حکومتهاي ايدئولوژيک تنگتر است.

بررسي ناانديشيدنيهاي جامعه ايران در عرصه سينما که در سينماي ممنوعه تجلي مي­يابد، مهمترين هدف اين رساله است. سينماي ممنوعه قسمتي از سينما است که فيلمهاي آن از ناانديشيدنيهاي يک جامعه محسوب مي­شود. فيلمهاي ممنوعه فيلمهايي هستند که به لحاظ محتوايي مسايلي را مطرح مي­کنند که حکومت از طرح آنها در فضاي عمومي جامعه ممانعت بعمل مي­آورد. بنابراين بايستي بين سينماي ممنوعه و سانسور تمايز قائل شد. فيلمهاي ممنوعه فيلمهايي هستند که با اعمال نهايت سانسور هم امکان نمايش پيدا نخواهند کرد. بررسي ناانديشيدنيهاي جامعه ايران در عرصه سينما که در سينماي ممنوعه تجلي مي­يابد، مهمترين هدف اين رساله است.

روش تحقيق، استفاده از روشهاي اسنادي و تحليل محتوا در مورد فيلمها است و در بخش ادبيات نظري از نظريات بورديو استفاده شده است. بورديو مانند ساير متفکراني متأثر از مارکسيسم، بازتوليد را از جنبه­هاي مهم حفظ حکومت برمي­شمرد. بر طبق نظريات بازتوليدي، حکومت براي حفظ سلطه، ارزشهايش را از طرق مختلف بازتوليد مي­کند؛ بگونه­اي که شهروندان تحت سلطه آن حکومت اين ارزشها را دروني کرده و مشروع مي­پندارند. فرايند بازتوليد تا جايي ادامه مي­يابد که هر انديشه ناقض اصول بنيادين يک حکومت، به عرصه ناانديشيدنيها سوق پيدا مي­کند و ذهن جامعه خودبخود ديگر به آنها نمي­انديشد.

بورديو براي تحليل نظام بازتوليد، نظريه خشونت نمادين را مطرح کرده است. خشونت نمادين به معناي تحميل نظامهاي نمادها و معناها (يعني فرهنگ) به گروه­ها و طبقات است؛ به نحوي که اين نظامها به صورت نظامهايي مشروع تجربه شوند. مشروعيت موجب ابهام و عدم شفافيت روابط قدرت مي­شود و بدين ترتيب تحميل ياد شده با موفقيت انجام مي­گيرد. اما بورديو اضافه مي­کند که فرايند بازتوليد لزوماً تکرار همواره موفقيت­آميز يک دور مطلوب تحميل ارزشها به نفع حکومت نيست. انسانها و گروههايي مي­توانند در توهم ارزشهاي مشروع وقفه ايجاد کنند و از اين طريق وسايل توقف در يا نابودي نوعي از سلطه را فراهم آورند.

تحقيق حاضر از منظر سينما به ناانديشيدنيهاي حکومت جمهوري اسلامي پرداخته و نشان داده تنگ کردن هر چه بيشتر خطوط قرمز ناانديشيدنيها، چه تبعاتي براي سينماي ايران به همراه دارد. اين تحقيق، با تفکيک بين فيلمهاي ممنوعه و فيلمهاي دوگانه- فيلمهايي که مدتي توقيف بوده ولي بعداً اکران شده­اند يا فيلمهايي که در ميانه اکران از پرده پايين کشيده شده­اند، هر دو گونه را بررسي کرده است. ضمن اينکه تحقق هدف اصلي نظام توقيف- عدم دسترسي عمومي به فيلمهاي ممنوعه- ر ا که با استدلال وجود شبکه گسترده و به نوعي غيرقابل مهار سينماي زيرزميني به چالش کشيده است.