تحلیل زبانی سرود انگد روشنان مانوی

ایران‌شناسان متون مانوی را به قصد بررسی عقاید مانوی بارها مورد مطالعه قرار داده­اند، اما در این مطالعات کمتر به ویژگی‌های زبانی و ادبی این متون پرداخته شده است. درباره وزن اشعار مانوی مباحث زیادی مطرح شده و به نظر می‌رسد در وزن این اشعار، علاوه بر تعداد هجاهای تکیه­دار، ضرب وزن می­تواند متفاوت باشد. علاوه بر تکنیک‌های ساختاری، مانویان در اشعار خود، که آنها را غالبا همراه با ساز و آواز می­خواندند، برای جذابیت آنها و نیز به منظور بهتر عرضه کردن افکار و عقاید خویش، از صنایع لفظی و صور خیال، خصوصا تشبیه و مجاز استفاده می­کردند. آن بخش از سروده­های مانوی که در این پژوهش مورد بررسی قرار می­گیرد، سرود انگدروشنان (روشنان کامل) و به زبان پهلوی اشکانی است. تمامی این شعر بلند درباره سفر روح است پس از رهایی از زندان تن یا جهان تاریکی به جهان روشنایی و رسیدن به پدر نخستین و مادر زندگان. از آنجا که از زبان پهلوی اشکانی نسبت به زبان فارسی میانه آثار کمتری در دست است، بررسی ویژگی‌های آوایی، ساخت­واژی و نحوی این متون، نکات بسیاری را درباره این زبان ایرانی میانه غربی روشن خواهد کرد.

در این پژوهش سعی بر آن است تا سرود انگدروشنان با استفاده از منابع معتبر واج­نویسی شود، جنبه شعری آن به نحوی در فارسی امروز مشخص و در آخر ترجمه­ای از آن بر پايه متن سرود كه در صفحات ۱۱۲ تا ۱۷۳ كتاب The Manichaean Hymn-Cycles In Parthian نوشته Mary Boyce آمده، به زبان فارسی ارائه شود. هم‌چنين ویژگی­های صرفی و نحوی و ریشه­شناختی واژه­ها و متن مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

از آنجا كه ‌‌در پژوهش‌های صورت گرفته بر روي متون مانوی آن‌طور که باید و شاید به مسائل زبانی پرداخته نشده و در مورد ریشه‌های بسیاری از لغات ابهام وجود دارد، سعی بر آن است که در این پايان‌نامه تا آنجا که ممکن است به بررسی تحولات زبانی متن پرداخته شود.

سرود انگد روشنان که در این پایان‌نامه بدان پرداخته می‌شود به زبان پهلوی اشکانی و به خط مانوی است و در پی پاسخگویی به پرسش‌های زیر است:

۱-   با توجه به اینکه این متون گونه ادبی زبان پهلوی اشکانی به شمار می­آیند، جا به­جایی مقولات دستوری در آنها از این نظر چگونه است؟

۲-   ترجمه­های انگلیسی منتشر شده از این متون تا چه اندازه با محتوای متون هم‌خوانی دارد؟

۳-   آن دسته از واژه­هایی که تا به امروز ریشه­شناسی معینی برای آنها ارائه نشده، با توجه با یافته­های جدید تا چه اندازه قابل بررسی و تحلیل ریشه­شناختی هستند؟

روش تحقیق این پایان‌نامه تحلیلی و ابزار و تکنیک آن کتابخانه‌ای است.

در این پژوهش اوانویسی، ترجمه و تحلیل ریشه‌شناختی، ساخت‌واژی و تا حدودی نحوی متنی سرود انگدروشنان انجام می‌شود و در پایان واژه‌نامه‌ای نیز تنظیم شده است. از موارد دیگری که در این رساله بررسی می‌شود، ریشه‌شناسی افعال و برخی از واژه‌ها با توجه به منابع موجود است.

از مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش می‌توان به این موارد کرد: در دوره میانه پایانه‌های صرفی از میان رفتند و در دستگاه صرف اسم، صفت و ضمیر تحولاتی رخ داد بدین ترتیب که جنس و شمار مثنی به کلی به فراموشی سپرده شدند و حالت‌های هشت گانه صرفی نیز به تدریج از میان رفتند. از این رو نقش نحوی اسم در جمله و رابطه آن با دیگر اجزای کلام، نه به وسیله پایانه‌های صرفی بلکه با توجه به محل قرار گرفتن اسم در جمله بستگی داشت. به طور کلی پس از تغییرات ذکر شده، زبان بسیار ساده‌تر شد و از حالت تصریفی به حالت تحلیلی درآمد. از دیگر ویژگی‌های مهم زبان پهلوی اشکانی می‌توان به وجود ساخت ارگاتیو در ماضی متعدی برای صرف فعل اشاره کرد.

زبان‌های ایرانی در شمار زبان‌هایی است که با پیشینه خود پیوند پیچیده و گسترده‌ای دارد تا جایی که باید گفت امروزه نمی‌توان ابهامی از ابهامات گوناگون این زبان‌ها را بدون بررسی پیشینه آن به طور قطعی حل کرد. به عبارت دیگر علی‌رغم دگرگونی‌هایی که این زبان‌ها در دوره‌های سه‌گانه پذیرفته‌اند، قواعد بنیادین آنها بر یکدیگر استوار است و درک یکی بدون دیگری، بسیار دشوار و گاه ناممکن است. در بررسی متن موجود از لحاظ سنت شعری با توجه به نتایج بزرگان این رشته می­توان گفت امروزه کسی دیگر درباره منظوم بودن اشعار ایرانی دوره میانه تردید ندارد، اما مطابقت آن با قواعد شعری مانند وزن و قافیه و هجابندی هنوز به قطع و یقین شناخته نیست، چون متنهای یاد شده در طول زمان، در اثر استنساخ و رونوشت­برداری دچار کاهش یا افزایش واژه­ها شده و طبیعی است که وزن شعر با افزایش وکاهش حتی یک واژه به هم می­خورد. یکی از مسائل مهمی که در این رساله مورد بحث قرار گرفت، مسأله ریشه­شناختی است که با توجه به منابع موجود مورد بررسی قرار گرفت. در این بررسی بیشتر ریشه­های اسمی و فعلی به زبان‌های ایرانی باستان و اوستایی برمی­گردد و تنها برای برخی ریشه هند و اروپایی ذکر شده است. برای برخی از واژه­ها بیش از یک ریشه پیدا شد بدین گونه که نظرات متفاوتی از منابع مختلف بدست آمد اما به طور کلی می­توان گفت که در همه موارد نمی­توان ریشه­شناختی دقیقی برای واژه­ها ارائه داد اما با توجه به منابع موجود تا حدودی می­توان ریشه­های نزدیک را پیشنهاد کرد.  در پایان این که با بررسی‌های بیشتر می‌توان به این نتیجه رسید که با توجه به اهمیت زبان پهلوی اشکانی، به ویژه در فاصله میان سده نخست پیش از میلاد و سده چهارم میلادی، سبب شد که واژه‌های بسیاری از این زبان علاوه بر فارسی میانه، سغدی و ارمنی، به زبان‌های آرامی، سُریانی، مَندایی و از طریق ارمنی به گرجی نیز راه یابد.