بررسي جمعيت و مهاجرپذيري شهر تهران

مهاجرت بعنوان يكي از موضوعات محوري رشته جمعيت‏شناسي شناخته شده و از زمينه‏هائي است كه در مطالعات جمعيت‏شناسي جايگاه ويژه‏اي پيدا كرده است. مهاجرت از عوامل اصلي تغيير و تحول جمعيت و مهمترين عامل خارجي تغيير تعداد و ساخت جمعيت مي‏باشد.

به دليل ماهيت مهاجرت و اينكه پديده‏اي بين رشته‏اي است، تعاريف متعددي از آن به عمل آمده و هركس نسبت به حوزه تخصصي و زمينه‏كاري خويش، سعي كرده آنرا تعريف نمايد. در فرهنگ دهخدا مهاجرت به معناي «ترك ديار گفتن و در مكان ديگر اقامت كردن» آمده است (دهخدا، ۱۳۵۲: ۱۵۹). ملاحظه مي‏شود كه در لغت‏نامه مذكور به مكانيسم جابجايي توجه شده و به ديگر معين‏كننده‏هاي واژه مهاجرت اشاره‏اي نشده است. رولان پرسا[۱] براي مهاجرت سه ويژگي درنظر گرفته است: ۱- وجود فاصله مكاني بين دو محل ۲- دائمي يا طولاني بودن مدت اقامت در محل جديد و ۳- وجود فاصله در زمان انجام مهاجرت (زنجاني، ۱۳۸۰: ۶). در پژوهش پيشرو، خود مهاجر و به عبارت ديگر مهاجر بالفعل مدنظر نيست. مهاجر، «مهاجر بالقوه» است: «يعني شخصي كه اگر فرصتي يا شرايطي فراهم شود ميل دارد كه جابجا شود.» اكثر افراد مورد تحقيق كساني هستند كه اولين و دومين ويژگي ذكر شده در موردشان صدق داشته و تنها ويژگي سوم است كه آنها را از مهاجران بالفعل متمايز مي‏سازد. ويژگي سوم به قصد و نيت مهاجر اشاره دارد، بطوريكه اگر شخصي به يك منطقه جغرافيايي ديگري برود و يك فاصله زماني را مورد نظر قرار ندهد (همانند دانشجويان و سربازان) عمل آنها مهاجرت دائم محسوب نمي‏شود، هرچند كه سالهاي بيشتري را ممكن است در آنجا سپري نمايند (به‏دليل اينكه عمل آنها به قصد برگشت صورت مي‏گيرد).

جوانان به دليل ويژگيهاي رواني و اجتماعي‏شان، براي مهاجرت مستعدتر از ساير افراد جامعه مي‏باشند. كودكان و سالخوردگان به دليل وابسته بودن به خانواده و اطرافيان و همچنين به دليل اينكه سالخورده‏ها رفتارهاي محافظه‏كارانه‏اي را از خود نشان مي‏دهند، نسبت به جوانان تمايل كمتري را براي مهاجرت دارند. طبق نتايج سرشماري ۱۳۷۵، بيشترين مهاجران مرد و زن به‏ترتيب در گروههاي سني ۲۴–۲۰ ساله (۱۳۲۰۷۶۶ نفر) و ۲۹ – ۲۵ ساله (۱۱۴۱۹۶۴ نفر) قرار دارند. يكي از انگيزه‏هاي اصلي و مهم قشر جوان براي ترك محل سكونت، كسب دانش بخصوص تحصيلات عالي و تكميلي مي‏باشد. به دليل تفاوت علائق افراد در مورد رشته‏هاي تحصيلي و اينكه دانشگاهها ظرفيت همه رشته‏هاي تحصيلي را ندارند و نيز اختلاف فاحش دانشگاهها در داشتن رشته‏هاي تحصيلي و پذيرش دانشجو و بسياري از سياستهاي ديگر در گزينش دانشجو، باعث شده تا فاصله جغرافيايي زيادي بين زيستگاه دانشجو و محل تحصيل وي به‏وجود آيد. يكي از دستاوردهاي فاصله جغرافيايي ياد شده، تجربه اقامتي و مهاجرتي مي‏باشد. در بررسي كوران و فوئن‏تز[۲] احتمال مهاجرت داخلي در مكزيك براي افرادي كه تجربه مهاجرت قبلي داشتند نسبت به آنهايي كه چنين تجربه‏اي را نداشتند تقريباَ دو برابر بود. درحاليكه اين احتمال براي مهاجرت بين‏المللي و براي مهاجران به ايالات‏متحده‏آمريكا كه تجربه مهاجرتي داشتند هفتاد درصد به بالا بود (۲۰۰۳ Curran & Fuentes,). بنابراين، تجربه اقامتي و مهاجرتي مي‏تواند يكي از عوامل مؤثر بر گرايش به مهاجرت باشد. براي آزمون اثر متغيرهاي ياد شده، جامعه‏اي درنظر گرفته شده كه تعدادي از واحدهاي آماري آن چنين تجربه‏اي را بدست آورده (دانشجويان غير تهراني دانشگاه تهران و تعدادي از دانشجويان غيرتهراني دانشگاههاي شهرستانها) و تعدادي نيز داراي اين تجربه نيستند (اكثريت دانشجويان غيرتهراني دانشگاههاي شهرستانها).

شهر تهران به دليل ماهيت خاصش ازجمله مادرشهر و پايتخت بودن، به مركز سياسي، اجتماعي، اقتصادي و تجاري كشور تبديل شده و اغلب امكانات آموزشي، فرهنگي، تفريحي و به‏ويژه اقتصادي و معيشتي را به خود اختصاص داده است. همين توزيع نابرابر امكانات و منابع بين تهران و ساير نواحي كشور، موجهاي عظيمي از مهاجران را به سوي تهران روانه ساخته و مي‏سازد. در خيلي از موارد، با توجه به جاذبه‏هايي كه شهر تهران دارد، ساكنين موقت آن ازجمله دانشجويان كه از ساير استانهاي كشور آمده‏اند، با تغيير نگرش اوليه تصميم به اقامت دائم مي‏گيرند. اين تصميم به‏ويژه زماني مي‏تواند تقويت شود كه دانشجويان در مبدأ فعاليت مناسبي را در زمينه حوزه تخصصي‏شان بدست نياورند.

جابجايي بيشتر يك تصميم‏گيري فردي است كه ممكن است مبتني برعواملي از قبيل؛ كار، ازدواج، آموزش و غيره باشد. علت مهاجرت براي افراد با ويژگيهاي مختلف شخصيتي، اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي و سياسي مي‏تواند متفاوت باشد. علت مهاجرت براي عده‏اي مي‏تواند بدست آوردن كار باشد و براي عده‏اي تحصيلات، ازدواج و غيره. مشخص است كه اينها نتايج و پيامدهاي متفاوتي با خود به‏همراه خواهند داشت. بنابراين همگام با لوكاس و مير مي‏توان عوامل مؤثر بر تصميمات فردي شخص مهاجر را در موارد زير خلاصه نمود:

• ويژگيهاي جمعيتي نظير سن و جنس كه موقعيت يك فرد در چرخه زندگي و نقش وي در خانواده و اجتماع را تعيين مي‏كند.
• مهاجرتها برحسب تحصيلات و دانش فني كه ممكن است برخي از افراد را براي شركت در نيروي كار محلي تجهيز كرده و همچنين وضعيتي را براي آنها غير جذاب كند.
• آگاهي از فرصتهاي محلي و فرصتهاي موجود در جاهاي ديگر كه ممكن است محرك يك حركت باشد.
• احساس و ادراك چگونگي سبك زندگي، چيزهاي ديگر مانند ماديات و … كه يك فرد مي‏خواهد و سطح اشتياق وي براي بدست آوردن آنها.
• خويشاوندان و دوستان ممكن است تصميم‏گيري فرد را تحت تأثير قرار دهند. الگويي كه بعنوان مهاجرت زنجيره‏اي ناميده مي‏شود.
• يكي ديگر از عوامل مهاجرت، دستيابي به استانداردهاي بالاتر زندگي مي‏باشد (لوكاس و مير، ۱۳۸۱: ۱۵۲و۱۵۱).

اين بررسي بر آن است تا نقش عوامل ذكر شده (با تأكيد بيشتر بر تجربه اقامتي و مهاجرتي افراد) را در فرايند تصميم‏گيري افراد به مهاجرت به شهر تهران مورد ارزيابي قرار دهد. فرايندي كه خود منبعث از ساخت جمعيت مورد مطالعه بوده و درصورت تحققش مي‏تواند ساخت جمعيت را تحت تأثير قرار دهد.

1. Roland Pressat
2. Curran & Fuentes