بررسي جايگاه بازارچه‌هاي مشترك مرزي در وضعيت رفاهي مرزنشينان

(مطالعه موردي: بازارچه‌هاي مرزي سردشت و پيرانشهر)

در سراسر مرزهای کشور ایران مرزنشینانی سکونت دارند که در زندگی خود دارای مشکلات بسیار و متعددی هستند. عمدهترین آنها عبارتند از: بیکاری، فقر، کمبود درآمد و سرمایه، مشکلات امنیتی- سیاسی، کمبود زمینهای کشاورزی، آب، مراکز بهداشتی، درمانی و آموزشی، کمبود راههای ارتباطی، شرایط بد آب و هوایی و بسیاری دیگر از این مسائل. وجود این مشکلات باعث دگرگونی و تحول بسیاری در زندگی این مردمان شده است که آنها را اجباراً به سوی معضلات و نابسامانیهایی چون مهاجرت قاچاق کالا، شورش و ناامنی در این مناطق، عدم همنوایی با دولت مرکزی و ضد سیستمی عمل کردن سوق داده است. در جهت مقابله با مشکلات مذکور، دولت در سال ۱۳۶۷ به طور غیر رسمی و در سال ۱۳۷۲ به صورت رسمی اقدام به تأسیس بازارچههای مشترک مرزی نمود که در حال حاضر تعداد این بازارچهها به ۵۲ بازارچه در سطح کشور رسیده است. از این لحاظ برای بررسی عملکرد این بازارچهها و نقش و جایگاه آنها در وضعیت رفاهی مرزنشینان، پژوهش حاضر سعی بر آن دارد که به مجموعه سؤالات زیر پاسخ دهد بازارچه‌هاي مشترك مرزي چه نقشي در وضعيت رفاهي مردم منطقه ايفا نمودهاند؟ آيا ايجاد بازارچه‌هاي مرزي توانستهاند تأثير مثبتي بر متغييرهاي رفاهي (اشتغال، درآمد، تأمین کالاهای مورد نیاز، تغذیه، بهداشت، اوقات فراغت، مسکن، محیط، امنیت اقتصادي و اجتماعي) داشته باشند؟ و به دنبال آن تأثیر بازارچهها بر حجم اقتصاد غیر رسمی، سرمایه اجتماعی مرزنشینان و پدیده مهاجرت روستاییان در این منطقه مورد بررسی قرار میگیرد. اين نوشتار حاصل پژوهشی میدانی از بازارچههای مرزی سردشت و پیرانشهر در استان آذربایجان غربی است که با استفاده از روش تحقیق کمی صورت گرفته است. روش انجام آن در بخش نظري، كتابخانه‌اي و اسنادي و در بخش عملي، پيمايشي مي‌باشد. در روش اسنادي از فيش، اسناد و نامه‌هاي اداري، گزارشات و مقالات مؤسسات و وزارت‌خانه‌ها و سازمان‌هاي ذيربط و در شيوه ميداني از پرسشنامه، مصاحبه و مشاهده همراه با مشاركت استفاده شده است. دادههای آن نیز همچنین از طریق پیمایش و با ابزار پرسشنامه به دست آمده است. در این بررسی دو بازارچه «کیله» و «تمرچین» به عنوان نمونه انتخاب شدهاند تا بررسی دقیق روی آنها انجام بگیرد. در نهایت با بررسی عمقی مسئله نتایج و دستاوردهای زیر حاصل گردید:

– فعالیت بازارچههای مرزی باعث ایجاد اشتغال مستقیم و غیر مستقیم (حمل و نقل بار و مسافر، عملیات بارگیری و…)، همچنین تحرک شغلی مرزنشینان گردیده که سهم اشتغال غیر مستقیم به مراتب بیشتر از اشتغال مستقیم میباشد.

– فعالیت بازارچههای مرزی باعث افزایش درآمد مرزنشینان گردیده است که در این میان درصد کمی بیشترین درآمد و سهم اکثریت به مراتب کمتر میباشد.

– استقرار بازارچه و ایجاد اشتغال برای ساکنین مرزنشین نتوانسته از خیل عظیم مهاجران روستایی به شهر بکاهد اما از کنترل اقتصاد غیر رسمی در این منطقه تا حد زیادی کاسته است.

– بازارچه مشترک مرزی تأثیر شگرفی در تأمین مایحتاج نیازهای ساکنین مرزنشین نداشته و کالاهای مبادله شده عمدتاً رویکرد فرا استانی و فرا منطقهای دارند.

– فعالیت و استقرار بازارچهها در منطقه هر چند توانستهاند دربسیاری از متغیرهای رفاهی از قبیل تغذیه، بهداشت، مسکن و محیط زیست، بهبود نسبی ایجاد کنند اما در این میان نتوانستهاند در زمینه فراغت اثر مثبتی بر جای بگذارند به طوری که بعد از استقرار بازارچه از میزان فراغت پاسخگویان کاسته شده است.

– علارغم اینکه بازارچهها توانستهاند حداقل امنیت نسبی از لحاظ اقتصادی در منطقه ایجاد کنند، و تاحد زیادی سرمایهگذاری اقتصادی در منطقه نسبت به قبل از آن روند صعودی داشته باشد، متأسفانه ایجاد و رونق بازارچهها نتوانستهاند به شاخصهای امنیت اجتماعی در منطقه کمک شایانی بکند.

بنابراین بازارچههای مرزی که نقش مکانهای مرکزی را در نواحی مرزی به عهده دارند، اما بر اساس نظریه قطب رشد که معتقد به پخش توسعه تا شعاع معینی است، تصور نمیرود حداقل در کوتاهمدت آثار توسعهای ناشی از فعالیت بازارچهها در حوزه نفوذ آنها یعنی جایی که سکونتگاههای روستایی پراکندهاند، انتشار یابد. به این ترتیب با فعالیت بازارچهها به صورت کنونی عملاً توسعه مناطق مرزی مسئله بر انگیز است.

در نهایت اینکه واقعیات موجود نشان میدهد که بازارچههای مرزی اگر چه در پارهای موارد نقش مثبت و موثری داشتهاند، و توانستهاند تغییرات مثبتی را در اقتصاد معیشتی مردم مرزنشین پدید آوردهاند، ولی عملکرد چند ساله آنها نشان میدهد که با اهداف اولیه تأسیس همخوانی ندارند.