انعكاس انديشه هاي ايران باستان بر جنبش هاي ديني ايراني

انعكاس انديشه هاي ايران باستان بر جنبشهاي ديني ايراني در دو قرن اول هجري

جنبشهاي شكلگرفته در ايران پس از اسلام با انگيزهها و اهداف مختلفي پديد آمدهاند. رهبران برخي از اين جنبشها كه علاقهاي به دين اسلام نداشتند، درصدد بودند تا اديان، عقايد و انديشههاي كهن ايراني را دوباره در ايران رواج دهند. در واقع، با غلبة اسلام بر ايران، اگر چه عدة زيادي از ايرانيان دين اسلام را پذيرفتند و از عقايد كهن خود دست كشيدند، اما بودند كساني كه اعتقادات كهن خود را از دست نداده و منتظر فرصتي براي ترويج مجدد آنها بودند. اين افراد كه هر كدام عقايد و دعاوي خاص خود را داشتند، براي رسيدن به اهداف خود، بر ضد دستگاه خلافت اسلامي شوريدند و در مدت كمي موفق شدند افراد زيادي را به جنبش خود جذب كنند. آنان پس از جذب گروه زيادي از مردم، انديشههاي ايراني مدّنظر خود را تبليغ نموده و افكار و اذهان مردم را به شدت تحت تأثير قرار دادند. جنبشهاي ديني مختلفي كه توسط اين افراد پايهگذاري شد، با وجود پذیرش دستهای از اعتقادات اسلامي، محل تجلی و تبلور برخی از عقاید و باورهای ایران باستان بودند.

از ميان جنبشهاي ديني مختلفي كه در قرون اولية اسلامي رخ داد، ما در اين جستار برآنيم تا جنبشهايي را بررسي كنيم كه نه تنها انديشههاي ايراني در آنها وجود داشته باشد، بلكه خاستگاه آنها ايران بوده و در دو قرن اول هجري رخ داده باشند. با اين توصيف، فرقي چون ميمونيه – از خوارج – و منصوريه – از فرق غلات – كه اعتقاداتي همچون ازدواج با محارم در بين آنها به چشم ميخورد،[۱] چون خارج از مرزهاي ايران شكل گرفتند و خاستگاه اولية آنها در ايران نبوده، مورد بررسي قرار نميگيرند و شورش افرادي چون ابوعيسي اصفهاني،[۲] شُرَيْكبنشيخ مهري[۳] و يوسف البرم[۴] نيز با اينكه شورشهايي ديني بوده و در ايران شكل گرفتهاند، اما چون انديشههاي ايراني در عقايد آنان وجود ندارد، بررسي نخواهند شد.[۵] از اينرو، در پژوهش حاضر جنبشهاي سياهجامگان، بهآفريد، سنباد، اسحاقترك، استادسيس، راونديه، سفيدجامگان و خرّمدينان، كه جنبشهایی التقاطی بودند و تا حدي ميتوان گفت بر پایهی آمیختگی انديشههاي ایرانی و اسلامی شکل گرفتند، مورد نظر خواهند بود.

[۱]. اشعري، عليبناسماعيل، مقالاتالاسلاميين و اختلافالمصلّين، مصحح محمد محي‌الدين عبدالحميد، قاهره، مکتبه نهضه مصر، ۱۳۸۴ه.ق/ ۱۹۶۹م، ص ۷۴؛ شهرستانی، محمدبنعبدالکریم، الملل و النحل، تخريج محمدبنفتحالله بدران، قاهره، مکتبه الانجلوالمصریه، بیتا، جلد ۱، ص ۱۱۶٫

[۲]. ابوعيسي يك يهودي بود و عوبديا يا ابواسحاقبنيوسف نام داشت. وي در ۱۱۹ ه.ق. در اصفهان شورش نمود و عدة زيادي از يهوديان به او پيوستند. ابوعيسي انديشههايي ديني داشت و يهوديان او را منجي خود ميدانستند (ر.ك. ابوالمعالي، محمدبنعبیدالله، بيان الأديان، به تصحيح محمدتقي دانشپژوه و همكاري قدرتالله پيشنماززاده، مجموعه انتشارات ادبي و تاريخي، ۱۳۷۶، صص ۱۱۵- ۱۱۶؛ دقيقيان، شيريندخت، نردباني به آسمان: نيايشگاه در تاريخ و فلسفة يهود، تهران، ويدا، ۱۳۷۸، ص ۲۹۶).

[۳]. شريك كه در ۱۳۳ ه.ق. در خراسان و بخارا شورش نمود، شيعه بود و ضمن مخالفت با عباسيان و اقدامات خشنشان، مردم را به خلافت فرزندان علي (ع) فرا ميخواند (ر.ك. طبري، محمدبنجرير، تاريخ الأمم و الملوك، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، دارالمعارف بمصر، ۱۱۱۹م، جلد ۷، ص ۴۵۹؛ نرشخي، ابوبکرمحمدبنجعفر، تاريخ بخارا، ترجمة ابونصراحمدبنمحمدبننصرقباوي، تلخيص محمدبنزفربنعمر، تصحيح مدرس رضوي، بيجا، بينا، بيتا، ص ۸۶).

[۴]. وي كه در ۱۶۰ ه.ق. در خراسان شوريد، نام اصلياش يوسفبنابراهيم بود و در بين مردم به يوسفالبرم مشهور شد، اگر چه گفته شده كه وي ادعاي پيامبري داشته (ر.ك. آذرنوش، آذرتاش، چالش ميان فارسي و عربي در سدههاي نخست، تهران، نشر ني، ۱۳۸۵، ص ۵۵)، اما منابع علت شورش وي را اعتراض به رفتار و عملكرد خليفه مهدي ذكر كردهاند (ر.ك. طبري، جلد ۸، ص ۱۲۴). اين در حالي است كه براون قيام وي را قيامي مبهم ميداند و ميگويد يوسف مردم را به نيكي و پرهيز از بدي فرا ميخواند (براون، ادوارد، تاريخ ادبي ايران (از قديمترين روزگاران تا زمان فردوسي)، ترجمه، تحشيه و تعليق علي پاشا صالح، تهران، اميركبير، ۱۳۳۵، ص ۴۷۲).

[۵]. جنبشهايي چون جنبش ديلميان در طبرستان كه در زمان خلافت منصور و در ۱۴۳ ه.ق روي داد (طبري، جلد ۷، ص ۵۱۳، ۵۱۷؛ ابناثير، عليبنمحمد، الكامل في التاريخ، بيروت، دار صادر، ۱۹۷۹م، جلد ۵، صص ۵۱۲-۵۱۳)؛ جنبش ابوالخصيب كه به قول طبري در ۱۸۳ ه.ق و به قول ابناثير در ۱۸۶ ه.ق. در نسا شوريد (طبري، جلد ۸، ص ۲۷۰؛ ابناثير، جلد ۶، ص ۱۷۴) و جنبش يحييبنعبدالله طالبي در ۱۷۶ ه.ق. در ديلم (طبري، جلد ۸، ص ۲۴۲)؛ با اينكه جنبشهايي ايراني بودند، اما چون انديشههاي ديني در آنها وجود ندارند، مورد بررسي قرار نميگيرند.